Reżyser filmowy iteatralny, scenarzysta iscenograf; jeden znajwybitniejszych twórców whistorii światowego kina; zdobywca Oscara przyznanego zacałokształt twórczości.
Andrzej Witold Wajda urodził się 6 marca 1926 roku wSuwałkach, jako syn Jakuba Wajdy, zawodowego oficera, iAnieli zdomu Białowąs, nauczycielki. W1934 roku Ojciec został przeniesiony doRadomia, gdzie rozpoczął służbę wstopniu kapitana wtamtejszym 72. Pułku Piechoty. Andrzej Wajda został zapisany doPublicznej Szkoły Powszechnej im.Mikołaja Reja wRadomiu, wktórejukończył siedem klas. Powybuchu wojny wroku 1939 Ojciec, Jakub Wajda, został wzięty doniewoli przezarmię sowiecką, arok później zamordowany przezNKWD wCharkowie.
Andrzej Wajda pracował fizycznie jako magazynier, tragarz, bednarz. Zaczął też wtedy malować. W1942 roku wstąpił doArmii Krajowej; powpadce swego oddziału przezrok (1943-1944) ukrywał się ustryjów wKrakowie, gdzie pracował jako ślusarz. Pozakończeniu wojny zdał małą maturę wRadomiu iwyjechał doKrakowa, gdzie wlatach 1946-1949 studiował malarstwo naAkademii Sztuk Pięknych. W1949 roku zdecydował się zdawać nareżyserię wPaństwowej Wyższej Szkole Filmowej wŁodzi, gdzie przyjęto goodrazu nadrugi rok. Ukończywszy studia, wciągu czterech lat wyreżyserował cztery filmy, które nietylkojemu samemu przyniosły sławę, alezarazem zainaugurowały fenomen Polskiej Szkoły Filmowej:Pokolenie(1954),Kanał(1956; Srebrna Palma wCannes 1957),Popiół idiament(1958),Lotną(1959). Wtym czasie zrealizował pierwsze spektakle teatralne:Kapelusz pełen deszczu(1959, zeZbigniewem Cybulskim wroli głównej) Michaela Gazzo,Hamleta(1960, zEdmundem Fettingiem) wTeatrze Wybrzeże wGdańsku,Dwoje nahuśtawce(1960, ponownie zCybulskim) Williama Gibsona wwarszawskim Teatrze Ateneum.
Wlatach 60. nakręcił współczesny filmNiewinni czarodzieje(1960) zTadeuszem Łomnickim,Samsona(1961) opowiadającego owojennym losie Żydów,Popioły(1965, debiut aktorski Daniela Olbrychskiego),Wszystko nasprzedaż(1968), jeden zdwóch filmów, doktóregosam napisał scenariusz. Wokresie 1972-1981 kierował Zespołem Filmowym „X”. Wlatach 1978-1982 był prezesem Stowarzyszenia Filmowców Polskich.
Wtym czasie premierę miały jego najwspanialsze spektakle teatralne:Biesy(1971) iNastasja Filipowna(1977) według Dostojewskiego,Noc listopadowaWyspiańskiego (1974),EmigranciMrożka (1976) wkrakowskim Starym Teatrze, awWarszawiePlay StrindbergDürrenmatta (1970) wTeatrze Współczesnym,Sprawa DantonaStanisławy Przybyszewskiej (1975) wTeatrze Powszechnym,Gdyrozum śpi…Buero Vallejo (1976) wTeatrze naWoli.
Od1973 roku tworzył szczęśliwy związek zescenografką Krystyną Zachwatowicz, jego żoną od1975 roku.
Zrealizował filmy:Krajobraz pobitwie(1970) według prozy Tadeusza Borowskiego,Piłat iinni(1971) według Mistrza iMałgorzaty Bułhakowa,Wesele(1972) według dramatu Stanisława Wyspiańskiego iZiemięobiecaną(1974) według powieści Władysława Reymonta, uznaną polatach zanajwybitniejszy film polski wszech czasów. Atakże serial telewizyjnyZbiegiem lat, zbiegiem dni…(1980, współreż. Edward Kłosiński) według scenariusza Joanny Olczak-Ronikier opartego nawybranych utworach zokresu Młodej Polski. FilmyBrzezina(1970) iPanny zWilka(1979) stanowiąadaptacje opowiadań Jarosława Iwaszkiewicza.
Człowiek zmarmuru(1976), według scenariusza Aleksandra Ścibor-Rylskiego, tofilm otwierający – jak wcześniejKanałSzkołę Polską – nowy nurt, nazwany Kinem Moralnego Niepokoju. Tym filmem Wajda – przezwyciężając kolejne tabu tematyczne, tym razem związane zepoką stalinowską – otwierał jednocześnie nową perspektywę społeczną: ruch Solidarności. Zarazem oba człony dylogii: Człowiek zmarmuruinagrodzony Złotą Palmą wCannesCzłowiek zżelaza(1981) – takjak dwa inne współczesne filmy:Bezznieczulenia(1978) iDyrygent(1979) – odegrały ogromną rolę wspopularyzowaniu tego ruchu zagranicą, atym samym wprzybliżeniu Polakom wolności.
Wtym okresie wteatrze stworzył wybitne przedstawienia:Zbrodnię ikaręwedług Dostojewskiego (1984) wStarym Teatrze orazHamleta IVzTeresą Budzisz-Krzyżanowską wroli tytułowej wStarym Teatrze (1989) iwTeatrze Telewizji (1992). WTokioNastazję(1989) według powieści Dostojewskiego Idiota zniezwykłym aktorem teatru kabuki – TamasaburōBandō V. WeFrancji zrealizował filmDanton(1982, Cezar zareżyserię) zkreacjami Gérarda Depardieu iWojciecha Pszoniaka, wRFN –Miłość wNiemczech(1983), wPolsce –Kronikę wypadków miłosnych(1985) według powieści Tadeusza Konwickiego.
Wraz zprzełomem ustrojowym 1989 roku poraz pierwszy zaangażował się bezpośrednio wpolitykę, piastując wlatach 1989-1991 godność senatora RPiprzewodnicząc wlatach 1992-1994 Radzie dospraw Kultury przy Prezydencie. Wyreżyserował wtym okresie filmy: Korczak(1990),Pierścionek zorłem wkoronie(1992),Wielki Tydzień(1995).
W1994 roku, dzięki przeznaczeniu naten cel całej, przyznanej siedem lat wcześniej japońskiej Nagrody Kioto, doprowadził dowybudowania wKrakowie Centrum Sztuki iTechniki Japońskiej „Manggha”, obecnie – jako Muzeum – stanowiącego narodową instytucję kultury.
W2001 roku stworzył wWarszawie Mistrzowską Szkołę Reżyserii Filmowej Andrzeja Wajdy, którą obecnie prowadzą Wojciech Marczewski iMarcel Łoziński. Zrealizował filmy:Pan Tadeusz(1999), według poematu Adama Mickiewicza,Zemsta(2002) według sztuki Aleksandra Fredry. FilmKatyń(2007) toopowieść ozamordowaniu polskich oficerów przezstalinowskich oprawców. WTataraku(2009), uznanym przezkrytyków zFIPRESCI zanajlepszy europejski film roku, kolejną inscenizację opowiadania Iwaszkiewicza reżyser połączył zmonologiem Krystyny Jandy, wspominającej rzeczywistą śmierć swego męża, operatora Edwarda Kłosińskiego. WfilmieWałęsa.Człowiek znadziei(2013) Wajda przypomniał decydującą rolę, jaką tytułowy bohater odegrał wprocesie bezkrwawego odzyskania przezPolaków wolności. Jesienią 2016, wkilka miesięcy podziewięćdziesiątych urodzinach reżysera, wszedł naekrany jego ostatni film fabularnyPowidoki, przedstawiający tragiczne końcowe lata życia malarza Władysława Strzemińskiego.
Najważniejsze nagrody: francuski Cezar (1982), europejski Felix (1990) – obie zacałokształt twórczości; Fotel wAkademii Sztuk Pięknych (Institut deFrance), przyznany w1997 roku namiejsce zmarłego Federica Felliniego; Złoty Lew wWenecji (1998), amerykański Oscar (2000), polski Orzeł (2000), Komandoria Legii Honorowej (2001), Złoty Niedźwiedź wBerlinie (2006), Order Przyjaźni (2010) przyznany przezprezydenta Federacji Rosyjskiej za„wielki wkład wrozwój rosyjsko-polskich stosunków wsferze kultury”, Order Orła Białego (2011).
Doktoraty honoris causa wielu uczelni, wtym uniwersytetów wWaszyngtonie (1981), Bolonii (1988), Krakowie (Uniwersytet Jagielloński, 1989), Łodzi (2002) iGdańsku (2005), warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych (2000), łódzkiej PWSFTviT (2000), moskiewskich uczelni filmowych (GITIS 2001, WGIK 2003).
Honorowe obywatelstwa wielu miast, wtym Łodzi (1998), Krakowa (1999), rodzinnych Suwałk (2000), Radomia (2001), Warszawy (2015), Gdańska (2016).
Nagroda im.Aleksandra Gieysztora (2016) przyznana muwspólnie zKrystyną Zachwatowicz-Wajdą „za wybitne osiągnięcia mające nacelu odnowę polskiego dziedzictwa kulturowego”.
Także wspólnie zżoną zostali laureatami medalu Cracoviae Merenti (1995) zawybudowanie Muzeum Manggha. Wspólnie otrzymali doktorat honoris causa Uniwersytetu Pedagogicznego wKrakowie (2014).
Andrzej Wajda opublikował kilka książek podsumowujących własną działalność – Powtórka zcałości (1986, wydanie poszerzone podtytułem Podwójne spojrzenie, 1998), dwutomowy album Wajda. Filmy (1996), autobiografię Kino ireszta świata (2000, wydanie drugie poszerzone 2013), album Rysunki zcałego życia (2011). Wyreżyserował kilka dokumentów autobiograficznych, wtym pięcioodcinkowy serial telewizyjnyMojenotatki zhistorii(1996) orazKredyt idebet(1999). Podsumowaniem kilkudziesięcioletniej twórczości graficznej stała się przygotowana przezMuzeum Manggha nadziewięćdziesiąte urodziny artysty wystawa Andrzej Wajda. Szkicownik (2016).
Andrzej Wajda zmarł wWarszawie 9 października 2016 roku. Jego prochy spoczęły nakrakowskim cmentarzu Salwatorskim obok grobowca rodzinnego.
Tekst stanowi skróconą izredagowaną wersję życiorysu autorstwa
prof.Tadeusza Lubelskiego
Zobacz Kalendarium
